CÂY TRE

CÂY TRE (trích)

Trần Gia Khang 

Một hình ảnh hết sức thân thương và quen thuộc ở khắp các làng xóm vùng thôn quê Việt Nam là cây tre vì tre được trồng hoặc mọc tự nhiên ở khắp mọi nơi suốt từ nam chí bắc trong đất nước ta.

Tre hoặc trúc (theo chữ Hán) có tên khoa học là Bambusaceae thuộc họ cây cỏ (Gramineae) và ngành cây mộc lan (Magnolia), thường mọc phần nhiều ở nơi có khí hậu ấm áp hoặc vùng nhiệt đới, nhất là miền đông và nam châu Á. Tre là một loại thảo mộc lớn và cao, có khi lên tới hơn 100 feet (30 mét). Tre có hơn 40 loại và 15 giống khác nhau như là lồ ô, là ngà, tầm vông, nứa v.v… 

Tre sống trung bình từ 8 đến 10 năm, cũng có loại sống trên 30 năm sau khi đã sinh các cây non gọi là măng. Thân tre tròn, rỗng, chia thành từng đốt (khoảng 25 đến 40 đốt), đôi khi có gai mọc chen với những lá màu xanh lục ở các đốt và đường kính thân tre có thể đến 10 inches (25,5 cm). Thân tre thẳng và cao, cứng mà mềm mại nhờ có nhiều đốt, đổ ngả nghiêng khi có gió thổi mà không bao giờ gãy, nhờ thớ tre dẻo nên dễ uốn cong theo chiều gió. Tre là loại cây sống quần tụ, mọc thành từng nhóm và chết nguyên bụi. Tre lại còn biết sống theo thứ tự lớp lang thay đổi, hễ tre già là măng mọc lên thay thế:

Anh đi, trúc chửa mọc măng,

Anh về, trúc đã cao bằng cây tre.

Anh đi, lúa chửa chia vè, 

Anh về, lúa đã đỏ hoe ngoài đồng! 

So sánh với các loại thực vật khác thì tre là loại cây có những công dụng đa năng và đa hiệu hơn hết nên đã giúp ích dân tộc rất nhiều trong đời sống. Nhìn vào mọi sinh hoạt hàng ngày của người Việt Nam, chúng ta thấy cây tre xuất hiện trong nhiều lĩnh vực thông thường và chuyên môn khác nhau như kiến trúc, thực phẩm, y học, vật dụng, quân sự và ngay cả văn chương lẫn triết lý nữa!

Về phương diện kiến trúc, ở các làng quê Việt Nam, tre được trồng thành các hàng rào quanh nhà quanh xóm, vừa vững vàng vừa thơ mộng, vừa ích lợi cho gia đình vừa bảo vệ cho thôn xóm. Ngoài ra, tre còn được dùng để làm cầu, lót đường, chặn mương rãnh, giữ bờ đê, ngăn mé ruộng… Quan trọng hơn nữa, tre đã cung cấp gần như đủ mọi vật dụng cần thiết để xây cất một căn nhà tranh là một tổ ấm lý tưởng của một gia đình bình dân Việt Nam.

Ví dầu cầu ván đóng đinh,

Cầu tre lắc lẻo, gập ghềnh khó đi…

Về thực phẩm, ở nhiều nơi, hạt tre đã được dùng như một loại gạo (trúc mễ) và măng tre là món ăn thông dụng và được nhiều người ưa thích vì vừa ngon vừa rẻ tiền lại vừa dễ tìm kiếm.

Thu ăn măng trúc, đông ăn giá,

Xuân tắm hồ sen, hạ tắm ao…

Trong y học, tre được dùng dưới dạng các dược phẩm. Đặc biệt thiên-hoa-trà là một loại trà hoa tre có công dụng hồi xuân nghĩa là làm chậm tiến trình lão hóa của các tế bào.

Trúc xinh trúc mọc đầu đình,

Em xinh em đứng một mình cũng xinh!

Về mặt vật dụng, tre cung cấp vô số các đồ dùng cần thiết và tiện lợi cho xã hội Việt Nam. Trong nghề nghiệp có bừa, cào, cán cuốc, cán xẻng, cán búa, cần câu, vó lưới câu, đòn gánh, giỏ cá, nơm, lờ, bè, sào, ống, gầu múc và tát nước… Trong sinh hoạt hàng ngày có giường, chõng, bàn, ghế, thúng, rổ, rá, nia, đũa, tăm, quạt nan… Trong nghệ thuật và giải trí có đàn, ống tiêu, ống sáo, thanh tre, khung lồng đèn, khung diều giấy… Trong kỹ nghệ có thân tre dùng để đốt làm nhiên liệu, bột tre dùng làm giấy, lá tre ủ làm phân bón…

Xấu tre uốn chẳng nên cần,

Xấu mai anh chẳng đặng gần cùng em!

Về quân sự, ông cha chúng ta từ lâu đã biết sử dụng tre để làm nhiều loại vũ khí khác nhau như cung, tên, nỏ, ná, bàn chông, bẫy sập, gậy, tầm vông vạc nhọn, cán dao, cán giáo… cùng với những tiếng nổ vang dội của từng loại pháo tre ròn rã trong chiến trận.

Chặt tre, gài bẫy, vót chông,

Tre bao nhiêu lá, thương chồng bấy nhiêu!

Trong phương diện văn học, cây tre là đề tài và nguồn cảm hứng cho bao nhiêu thi nhân, hoạ sĩ và văn sĩ Việt Nam như các câu thơ và ca dao trích dẫn trên cũng như vô số các bức tranh dân tộc. Trong văn chương triết lý, cây tre tượng trưng cho bậc quân tử, thân ngay thẳng và lòng trống rỗng; còn trúc và mai kết hợp thành biểu tượng dương và âm hoặc cương và nhu để nói lên tình cảm và hào khí của dân tộc.

Lòng anh như thân trúc,

Tình em tựa cành mai.

Bao giờ trúc mọc gần mai, 

Em ơi, xin chớ nhạt phai tấc lòng.